در نکوهش چاکرمنشی و چکمه‌لیسی

چاکرمنشی یکی از پدیده‌های گسترده در جوامع بسته است. ستون‌های همه‌ی نظام‌های جبار و مستبد بر شانه‌های فرمانبران نوکرمآب استوار است. این‌گونه نظام‌ها چکمه‌لیسی و چاپلوسی را می‌پرورند و پاداش می‌دهند. چاکرمنشی یعنی تحقیر آزادی.

نظام جمهوری اسلامی به دلیل سرشت مذهبی خود یکی از بدترین انواع نظام‌های سفله‌پرور است. در این نظام در نتیجه‌ی آمیزش قدرت سیاسی و مرجعیت دینی، صاحبان زور و مراجع اقتدار، رنگ «تقدس» به خودگرفته‌اند. جایی که بیم از قدرت قاهر این‌جهانی و ترس از «عقوبت آن‌جهانی» دست به دست هم دهند و در دل فرمانبران و بندگان رعب افکنند، موقعیت «خدایگان» بیش از پیش تحکیم و راه برای چاکرمنشان و کاسه‌لیسان گشوده می‌شود.

بیهوده نیست که ما امروزه در جامعه‌ی ایران همه‌جا با حقارت‌بارترین و شنیع‌ترین اشکال نوکرمآبی و چکمه‌لیسی روبرو هستیم؛ بویژه در نهادهای حکومتی، اما فراتر از آن در ادارات و محیط کار، در گردهمایی‌ها و مجامع هنری و فرهنگی، در کوچه و خیابان و مدرسه و حتی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی؛ در یک کلام همه‌جا! هنگامی که صاحب‌منصبی بانفوذ وارد محلی می‌شود، نه تنها گله‌ای از خادمان بله‌قربان‌گو در پی او روان‌اند، بلکه بلافاصله فوجی از کاسه‌لیسان و فرصت‌طلبان او را دوره می‌کنند تا خود را خاکسار و فرش راه او کنند.

یکی از ویژگی‌های چاکرمنشان این است که کمتر مطیع قانون و بیشتر مطیع اشخاص و نهادهای قدرت‌اند. نباید آنان را با ملانقطی‌ها یا حتی همرنگان جماعت یکی گرفت. ملانقطی‌ها به‌گونه‌ای وسواسی تابع مقررات خشک اداری هستند و همرنگان جماعت کسانی‌اند که همواره خود را با نظر مسلط وفق می‌دهند. ولی نگاه چاکرمنشان همواره به‌ سوی بالاست، جایی که مرجع اقتدار ایستاده است. البته نباید پنداشت که چاکرمنشان جسارت نگاه رودرو را دارند. به محض اینکه «مرد مقتدر» چشمان خود را به‌سوی آنان برگرداند، نگاه خود را از او می‌دزدند و به زمین می‌دوزند تا مبادا گستاخی کرده باشند. چاکرمنشان هرگز جسارت آن را ندارند که چشم در چشم قدرت بدوزند و با دلیری از دیدگاه خود در برابر مافوق دفاع کنند.

چاکرمنشی می‌تواند تحت تاثیر جادوی قدرت باشد، یا نتیجه‌ی افسون‌شدگی نسبت به مرجع اقتدار، یا محصول جاذبه‌ی شخصیت فرهمند یا حتی پیامد خوف از سنگدلی و سبعیت «مرد آهنین». با این همه این ترس هر اندازه باشد، همواره با نوعی مسحورشدگی همراه است. مسحور این حسرت که شاید بتوان با ذوب‌شدن در مرجع اقتدار، در «بزرگی» و «عظمت» او سهیم شد و نهایتا بر کوچکی و حقارت خود غلبه کرد؛ یا خود را با مرجع اقتدار تعیین هویت کرد تا اندکی به حساب آمد و کسی شد.

قدرت غیرقابل کنترل و محاسبه‌ناپذیر، همواره بزدلان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، قدرتی که به قانون تمکین نکند و قوانین خود را اعمال کند، قدرتی که قواعد را برهم زند یا به‌طور خودکامانه آنها را مورد استفاده قرار دهد، قدرتی که نافذ و فرمانروا باشد؛ چنین قدرتی به سرعت چاکرمنشان را به مدار خود جذب می‌کند، چرا که چاکرمنشی آمیزه‌ای از خوف و انجذاب است.

به دیگر سخن، چاکرمنشی به‌طور همزمان از بیم و حسرت تغذیه می‌کند. اگر کسی فقط بیم داشته باشد، از سر راه خدایگان کنار می‌رود و حتی چاپلوسی را گستاخی می‌پندارد. ولی چاکرمنشان می‌خواهند دیده شوند و مورد لطف و عنایت قرار گیرند. آنان خدایگان را به عرش می‌رسانند، تا نه تنها همه او را ببینند و بپرستند، بلکه شاید او نیز از آن بالا گوشه‌چشمی بر بندگان خود بیفکند.

چاکرمنشی همزمان به گونه‌ای سرچشمه‌ی قدرت نیز به‌شمار می‌رود. فرمانبران مطیع داوطلبانه شانه‌های خود را در زیرپای خدایگان قرار می‌دهند تا عروج او را ممکن سازند. آنان یوغ بندگی و بردگی را با دستان خود بر گردن خود می‌نهند. احساس حقارت آنان را با شتاب به‌سوی چنگال قدرت سوق می‌دهد و گرفتار می‌کند. حاکمیت معمولا بر چیزی جز احساس نیاز استوار نیست. خدایگان قدرتی بیش از آن ندارد که به او داده شده است و سرور به هیچ چیز جز ایمان زیردستان به بندگی مجهز نیست. بندگان بدون عنایت خدایگان خود را از دست رفته می‌پندارند. خدایگان است که به زندگی آنان سمت و معنا می‌دهد. اینکه یک برده و فرمانبر همواره برده و فرمانبر باقی می‌ماند، بیش از همه محصول آن است که او اراده‌‌ای برای آزادگی ندارد. پس بندگی و بردگی فقط ستم خدایگان و سروران نیست. بردگی و بندگی همزمان ستمی است که بردگان و بندگان بیش از همه بر خود روامی‌کنند. بزدلی، ناپایداری و نادانی، سرچشمه‌های اصلی بردگی داوطلبانه هستند. آنها همزمان قدرتی را می‌آفرینند و پا بر جا نگاه می‌دارند که بر زیردستان فرمان می‌راند.

مناسبات چاکرمنشان و نوکرصفتان با مراجع اقتدار درهم تنیده است. چاکرمنشان از فرمان‌ها حتی پیش از صدور آنها اطاعت می‌کنند. آنان نه تنها به اطاعت کورکورانه از فرمان‌ها تن می‌دهند، بلکه رویکردها و ارزش‌های خود را با این فرمان‌ها سازگار می‌کنند، چرا که آنها را تجسم اراده‌ی خدایگان می‌دانند. آنان با نگاه خدایگان به امور می‌نگرند، خود را محکوم حکم خدایگان می‌دانند و معیارهای خدایگان را می‌پذیرند. فقط مرجع اقتدار است که می‌تواند آنان را تشویق یا توبیخ کند.

نباید چاکرمنشی را با فروتنی اشتباه گرفت. چاکرمنش خود را تحقیر می‌کند و خوار می‌شمرد، زیرا نمی‌داند کیست. او خود را کمتر از آن می‌داند که هست. در حالی که انسان برخوردار از تواضع عقلی می‌داند کیست و مرزهای خود را آگاهانه می‌شناسد و می‌پذیرد. او دارای این درایت است که جایگاه واقعی خود را تشخیص می‌دهد. از این رو، نه برای خود مقام خدایی قائل است و نه بنده‌ی دیگران می‌شود. با تواضع عقلی مرزهای خود را به رسمیت شناختن، هرگز به این معنا نیست که آدمی می‌باید به آن چه هست بسنده کند. ولی چاکرمنشان با آن خشنودند که خود را حتی حقیرتر از آن نشان دهند که هستند.

چاکر خود را در برابر سرور بر خاک می‌افکند؛ یا خاضعانه به دست‌بوسی و پابوسی او می‌رود. او از ارزش خود می‌کاهد و خود را تحقیر می‌کند، چون از استقلال شخصیتی برخوردار نیست و خود را برای پذیرفتن مسئولیت آزادی خویشتن ناتوان می‌بیند. باتلاق تحقیر و خوارشماری خویشتن، چاکرمنش را همواره بیشتر در خود فرو می‌کشد. به نظر می‌رسد که مارپیچ سقوط به اعماق حقارت، به امید ذره‌ای موقعیت بهتر، برای بسیاری از افراد پایانی ندارد. چاکرمنش فاقد هرگونه اعتماد به‌نفس است. او شهامت قائم به ذات بودن را ندارد.

خوارشماری خویشتن، نتیجه‌ی مقایسه‌ای اجتماعی نیست. چنین نیست که چاکرمنشان نخست خود را با دیگران مقایسه کرده باشند تا از گذرگاه این قیاس به ضعف‌های خود پی برده و برای خود جایگاه نازل‌تری قائل شده باشند. این روند درست بر عکس است: کسی که احساس حقارت می‌کند، دنبال بتی برای پرستش می‌گردد. از آنجا که او خود را بی‌ارج و بی‌مقدار می‌‌پندارد، رهبر و پیشوایی می‌جوید و او را بر اریکه‌ی قدرت می‌نشاند تا شاید با ذوب شدن در او اندکی در قدرت او سهیم گردد. او حتی در رویای خویشتن هم خود را با رهبر و پیشوا مقایسه نمی‌کند و نمی‌سنجد. او در خود چیزی نمی‌یابد تا بر آن اتکا کند. پس بر این باور است که خُرد و حقیر است و به شمار نمی‌آید. همه‌ی تلاش و تنها چشمداشت او این است که اندکی مورد عنایت خدایگان قرار گیرد و شاید روزی در حلقه‌ی «برگزیدگان» و «خودی‌ها» پذیرفته شود.

ولی چنین تلاشی، شمشیری دولبه است. هر چه خادم در این راه بیشتر تلاش کند، منش چاکری در او عمق بیشتری می‌یابد و بیشتر تثبیت می‌‌گردد و او را وادار می‌سازد همواره به دنائت‌های بیشتری تن دهد. در این روند، بند ناف وابستگی به خدایگان تدریجا گسسته می‌شود و فرمانبری از «شخص» اندک اندک جای خود را به فرمانبری از «نهاد» می‌دهد. دیگر نیازی به اطاعت کورکورانه‌ی مستقیم از خدایگان نیست و می‌توان بنده‌ی مطیع «دولت»، «حزب»، «فرقه» یا «نهاد نظامی» شد. به مرور زمان، عادت به حرف‌شنوی و فرمانبری به ملکه‌ی ذهن تبدیل می‌‌گردد و فرمانبر حرف‌شنو به موجود مسلوب‌الاراده‌ای دگردیسی می‌یابد که جسم و روح او در اختیار خودش نیست. چنین موجودی، ماشینی خودکار، بی‌احساس و فاقد عاطفه است. از خود هیچ نظری ندارد و بلافاصله نظر مافوق را می‌پذیرد. او چکمه‌ی هر مافوقی را می‌لیسد تا موقعیت خود را حفظ و تحکیم کند و اگر بشود ارتقا بخشد. فقط کافی‌ست به عنوان نمونه به سپاهیان و بسیجیان نظام حاکم بر ایران نگاهی بیندازیم.

روند جانشینی نهاد به جای شخص را می‌توان در این نظام طاعونی به روشنی دید: با سرنگونی «پدر تاجدار» که او نیز فقط «چاکران جان‌نثار» و «غلامان خانه‌زاد» را برمی‌کشید و به آنان میدان می‌داد، شیادی از سلاله‌ی دین‌فروشان حرفه‌ای بر اریکه‌ی قدرت تکیه زد. در واقع مردم ایران مست خمر دین‌منشی خود، به قماری احمقانه دست زدند و «بزرگ ارتشتاران» را به زیر کشیدند تا «خدایگان» را به جای او بر تخت حکمروایی نشانند؛ قماری که از آغاز برنده و بازنده‌ی آن روشن بود. در آغاز تاسیس نظام کنونی، هیچکس بدون موافقت فرمانروای تازه اجازه‌ی نوشیدن آب هم نداشت. همه‌ی عمله و اکره‌ی این نظام از او الهام می‌گرفتند و به او چشم دوخته بودند. همه‌ی راه‌ها از او می‌آغازید و به او ختم می‌شد. ولی امروزه نهادهایی پدید آمده و سپاهیانی آموزش دیده‌اند که بطور خودکار و مستقل از «شخص» عمل می‌کنند. موجوداتی تربیت شده‌اند که جای افسون‌شدگان دیروز را گرفته‌اند. تنها تفاوتی که امروز با دیروز دارد این است که اکنون ابعاد چاکرمنشی و عمق نوکرمآبی به مراتب گسترش و ژرفش بیشتری یافته است. چاکران اگر چه دیگر به تمامی از «شخص» پیروی نمی‌کنند، ولی فرمانبر و جیره‌خوار «نهاد» هستند. آری، گفتیم که نظام‌های جبار همه جا و همواره بر شانه‌های چاکرمنشان و نوکرمآبان استوارند!

دیدنی هنگامی است که چاکرمنشان در برابر خدایگان برای چاپلوسی و کاسه‌لیسی با هم مسابقه می‌گذارند و به رقابت می‌پردازند. چنین صحنه‌هایی هم خنده‌دار است و هم تاسف‌بار. برای نمونه، فرومایگانی را در نظر بگیرید که نام «شاعر» را هم یدک می‌کشند و گاهی در گردهمایی‌هایی مشمئزکننده دو زانو در برابر «مقام معظم» این نظام بر زمین می‌نشینند و مدایح مهوع می‌‌سرایند تا گوی چاپلوسی و کاسه‌لیسی را از یکدیگر بربایند؛ درست همانند افرادی که در باتلاقی افتاده‌اند و هر چه بیشتر تلاش می‌کنند و دست و پا می‌زنند، بیشتر فرومی‌روند.

چاکرمنشی گونه‌ای خودباختگی ابلهانه است. ولی این حماقتی بی‌آزار نیست، بلکه داغ ننگی است که شخصیت آدمی را لکه‌دار می‌کند. چاکرمنشان وظیفه‌ای را که آدمی نسبت به خویشتن دارد لگدمال می‌کنند. آنان آزادی و آزادگی را به حراج می‌گذارند، اراده‌ی خود را فرومی‌نهند و اندیشیدن را به دیگری وامی‌گذارند، زیرا به خود باور ندارند. آنان برای دستیابی به عنایت سروران، به هر خفتی تن می‌دهند. چاکرمنشی را می‌توان تلاشی برای دستیابی به موقعیتی بهتر، ولی با ابزار ویرانگر بی‌حرمتی به خود و نابودی شخصیت خویشتن دانست.

چکمه‌لیسی و در برابر بت‌های زمینی و آسمانی بر خاک افتادن دون شأن آدمی‌ست. باید زنجیرهای نابالغی روحی و معنوی را گسست، روی پای خود ایستاد و به یاری افسون‌زدایی از قدرت و بریدن از مراجع اقتدار زمینی و آسمانی، به مرجع اقتدار خویشتن تبدیل شد. باید بر سینه‌ی فرهنگ حقارت‌بار بندگی و نوکرمآبی دست رد زد. تنها از گذرگاه درهم شکستن چاکرمنشی و چیرگی بر «برده‌ی درون» است که می‌توان شهروند شد.

شهاب شباهنگ

بهمن ۱۳۹۲